Korzenie NCBJ: historia Instytutu Badań Jądrowych (1955-1982)

Instytut Badań Jądrowych w Świerku koło Otwocka powołano 4 czerwca 1955 r. Było to możliwe dzięki odwilży w stosunkach międzynarodowych. W ciągu niemal 30 lat działalności fizycy ze Świerka nauczyli się budować reaktory, akceleratory, detektory, urządzenia plazmowe... W roku 1982 IBJ został podzielony  na Instytut Problemów Jądrowych (IPJ), Instytut Energii Atomowej (IEA) oraz Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (IChTJ). Likwidacja i podział IBJ były formą represji władz stanu wojennego wobec niepokornych uczonych.

W pierwszej połowie XX wieku fizyka jądrowa budziła ogromne zainteresowanie. W powojennej Polsce prekursorami badań w tym zakresie byli profesorowie Andrzej Sołtan w Warszawie oraz Henryk Niewodniczański i Marian Mięsowicz w Krakowie. W 1954 roku przy Polskiej Akademii Nauk powstał warszawski Zakład Fizyki Cząstek Elementarnych, w którym zbudowano pierwsze w Polsce akceleratory cząstek i detektory promieniowania jądrowego oraz opracowano szkic projektu jądrowego reaktora badawczego o mocy 5 MW. 4 czerwca 1955 roku Prezydium Rządu, reagując na odtajnienie przez USA, Wielką Brytanię i ZSSR części prac z fizyki jądrowej i udostępnienie technologii jądrowych innym krajom, podjęło uchwałę powołującą Instytut Badań Jądrowych. Jego pierwszym dyrektorem został prof. Andrzej Sołtan. Dwa lata później, po rezygnacji prof. Sołtana, stanowisko to otrzymał prof. Jan Paweł Nowacki.

Działalność Instytutu obejmowała badania jądra atomowego, inżynierię jądrową i wykorzystanie energii jądrowej dla gospodarki narodowej. W Świerku przystąpiono do budowy zakupionego w ZSRR reaktora badawczego EWA, a w krakowskim oddziale Instytutu rozpoczęto montaż cyklotronu U-120 (również z ZSRR). Oba urządzenia uruchomiono w 1958 roku; w tym samym roku na bazie krakowskiego oddziału IBJ utworzono samodzielny Instytut Fizyki Jądrowej. W późniejszych latach w Świerku zbudowano reaktory mocy zerowej MARYLA, ANNA i AGATA, używane do badań fizyki reaktorów. W 1966 roku podjęto decyzję o budowie drugiego polskiego reaktora badawczego MARIA. Reaktor ten – całkowicie polskiej konstrukcji – został uruchomiony w 1974 roku. Reaktory wykorzystywano do wielu celów, m.in. do wytwarzania preparatów izotopowych stosowanych w medycynie, ochronie środowiska i przemyśle. Powstała Centrala Odpadów Promieniotwórczych, a w wojskowym forcie w Różanie zlokalizowano Składowisko Odpadów Promieniotwórczych.

W Świerku zajmowano się również akceleratorami cząstek elementarnych: zbudowano akcelerator protonów ANDRZEJ oraz przyspieszacze elektronów. Zdobyte doświadczenia pozwoliły na instalację urządzeń do radiograficznych badań wyrobów oraz do fotoaktywacyjnej analizy chemicznej w zakładach wzbogacania rudy miedzi oraz przyczyniły się do opracowania i produkcji akceleratorów NEPTUN 10P do radioterapii nowotworów. Rosnąca potrzeba przeprowadzania obliczeń numerycznych w fizyce jądrowej spowodowała uruchomienie w 1965 roku w Świerku duńskiej maszyny cyfrowej GIER firmy A/S Regnecentralen, a w 1974 roku nowoczesnego komputera  amerykańskiego CYBER produkcji Control Data Corporation. Instytut prowadził również prace wspomagające budowę Elektrowni Jądrowej Żarnowiec, zrealizował badania charakterystyk reaktorów energetycznych w Nowym Woroneżu (ZSRR) i w Kozłoduju (Bułgaria) oraz współpracował przy uruchomieniu w zakładach zewnętrznych produkcji urządzeń dla elektrowni jądrowej EJ Pacs (Węgry).

Równolegle w oddziale żerańskim prowadzono prace nad paliwami jądrowymi, w tym nad otrzymaniem czystego uranu metalicznego z rudy uranowej oraz nad wydzieleniem transuranowców z wypalonego paliwa jądrowego. W 1971 roku uruchomiono na Żeraniu akcelerator elektronów LAE 13-9, używany m.in. do badań nad wpływem promieniowania na procesy chemiczne i organizmy żywe. Opracowano tam technologię wytwarzania rur termokurczliwych oraz wyjaławiania urządzeń medycznych. 

Badaniami technologii i aparatury, opracowanymi i zbudowanymi w Instytucie, zajmowały się m.in. Zjednoczone Zakłady Urządzeń Jądrowych POLON. Współpraca z przemysłem doprowadziła w szczególności do zbudowania i oprogramowania komputerowych systemów wspomagania eksploatacji bloków energetycznych zasilanych węglem brunatnym. 12 takich systemów zainstalowano w Elektrowni Bełchatów.

W Instytucie Badań Jądrowych realizowano prace z fizyki jądrowej wysokich i niskich energii, chemii jądrowej, fizyki i techniki reaktorowej. Nawiązano kooperację z najważniejszymi ośrodkami naukowymi świata, m.in. ze Zjednoczonym Instytutem Badań Jądrowych - ZIBJ (ros. Объединённый институт ядерных исследований, ОИЯИ) w Dubnej pod Moskwą i Europejską Organizacją Badań Jądrowych CERN (fr. Organisation Européenne pour la Recherche Nucléaire) w Genewie oraz wieloma instytutami europejskimi. Uruchomiono szeroki program badań podstawowych, kontynuowany dziś w Narodowym Centrum Badań Jądrowych. Największym osiągnięciem były przełomowe prace nad hiperfragmentami – nowym typem jąder atomowych, zawierających zamiast jednego z nukleonów cząstkę dziwną (hiperon lambda). Odkrywcy hiperjąder, profesorowie Marian Danysz i Jerzy Pniewski, dosłownie „otarli się” o nagrodę Nobla.

Koniec epoki i kontynuacja

Silna pozycja Instytutu Badań Jądrowych oraz postawa jego pracowników w latach tworzenia „Solidarności” sprowokowały reakcję ówczesnych władz. Wskutek decyzji politycznej w 1982 roku dokonano podziału IBJ. Powstały trzy nowe jednostki: Instytut Problemów Jądrowych i Instytut Energii Atomowej (oba z siedzibą w Świerku) oraz Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (na Żeraniu). W 1990 roku samodzielną osobowość prawną uzyskał Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Izotopów następnie ponownie włączony do IEA. W 2007 roku nazwę Instytutu Energii Atomowej zmieniono na Instytut Energii Atomowej POLATOM.

1 września 2011 roku Instytut Problemów Jądrowych i Instytut Energii Atomowej POLATOM zostały połączone w Narodowe Centrum Badań Jądrowych.

Wraz z wydzielonym w latach pięćdziesiątych Instytutem Fizyki Jądrowej w Krakowie, istnieją obecnie trzy instytuty naukowe wywodzące się z Instytutu Badań Jądrowych:

• Narodowe Centrum Badań Jądrowych w Świerku,
• Instytut Chemii i Techniki Jądrowej na Żeraniu w Warszawie,
• Instytut Fizyki Jądrowej w Krakowie.